Αγιορειτικές οσιακές μορφές στη Θράκη του 14ου αι. (Γ΄ μέρος)

987 - Αγιορειτικές οσιακές μορφές στη Θράκη του 14ου αι. (Γ΄ μέρος)

Ὁ ἅγιος Θεοφάνης Περιθεωρίου (πάνω δεξιά), 

αὐτόπτης θαυμαστῆς ἐμφάνισης τοῦ ὁσίου Μαξίμου τοῦ Καυσοκαλύβη. 

Τοιχογραφία τοῦ 1820 στή Λιτή τοῦ Κυριακοῦ τῆς σκήτης Καυσοκαλυβίων. 

 Ἔργο Μητροφάνους μοναχοῦ τοῦ ἐκ Βιζύης τῆς Θράκης.

Παταπίου μοναχοῦ Καυσοκαλυβίτου(*)

Ἄς ἐπιστρέψουμε ὅμως πάλι στόν ὅσιο Μάξιμο τόν Καυσοκαλύβη.

Ἀ­πό τό Πα­πί­κιο ὁ ὅσιος Μάξιμος κα­τευ­θύν­θη­κε πρός τήν Κων­σταν­τι­νού­πο­λη γιά προ­σκύ­νη­μα. Ἐκεῖ ὁ Ὅ­σιος δέν πα­ρέ­λει­ψε νά συ­να­να­στρέ­φε­ται τόν γνώριμό του ἀπό τό ὄρος Γάνος, Πα­τριά­ρχη ἅγιο Ἀ­θα­νά­σιο τόν Α΄, τόν ὁ­ποῖ­ο καί ὀ­νό­μα­ζε ‘‘νέ­ο Χρυ­σό­στο­μο­’’. Ἁ­γι­ο­ρεί­της ὁ ἴ­διος κα­θώς ἦ­ταν καί φι­λο­μό­να­χος, πρό­τει­νε ἐ­πα­νει­λημ­μέ­να στό ὅσιο Μάξιμο νά ἐγ­κα­τα­βι­ώ­σει σ’ ἕ­να ἀ­πό τά μο­να­στή­ρια πού ἐ­κεῖ­νος εἶ­χε ἱ­δρύ­σει στήν Κων­σταν­τι­νού­πο­λη.

Ἀ­πό τή Βα­σι­λεύ­ου­σα ὁ ὅσιος Μάξιμος πορεύθηκε περί τό 1310 πρός στό Ἅ­γιον Ὄ­ρος, πού ἔ­μελ­λε νά εἶ­ναι τό ἐν­δι­αί­τη­μά του γιά τό ὑ­πό­λοι­πο τῆς ζω­ῆς του. Ἐκοιμήθη ὁσιακά σέ ἡ­λι­κί­α ἐ­νεν­νην­τα­πέν­τε ἐ­τῶν, στίς 13 Ἰ­α­νου­α­ρί­ου, τό πιθανότερο -σύμφωνα μέ ὅλες τίς ἐνδείξεις- μεταξύ τῶν ἐτῶν 1365-70.

Ὁ Βίος τοῦ ὁσίου Μαξίμου τοῦ Καυσοκαλύβη πού ἔτυχε ὁμολογουμένως τῆς μεγαλύτερης ἀναγνωσιμότητας, εἶναι αὐτός πού συντάχθηκε ἀπό τόν ὅσιο Θεοφάνη Περιθεωρίου (Βίος Β΄).

Ὁ ὅσιος Θεοφάνης διετέλεσε ἱερομόναχος καί προϊστάμενος (προηγούμενος) τῆς μονῆς Βατοπαιδίου. Ἀργότερα, καί κατά πρόρρηση τοῦ ὁσίου Μαξίμου χειροτονήθηκε ἐπίσκοπος Μωραχριδῶν. Σύμφωνα μέ ὁρισμένους ἐρευνητές ἔγινε Μητροπολίτης τῆς θρακικῆς πόλεως Περιθεωρίου περί τό 1350 καί παραιτήθηκε τό 1353. Ἡ παρουσία τῆς μονῆς Βατοπαιδίου στήν πόλη τοῦ Περιθεωρίου (Ἀναστασιουπόλεως) ἀρχίζει , ὅπως προκύπτει ἀπό τά ἀρχεῖα τῆς μονῆς, πρίν ἀπό τίς ἀρχές τοῦ 14ου αἰ. Δέν πρέπει λοιπόν νά εἶναι τυχαῖο τό γεγονός ὅτι ὁ Θεοφάνης προχειρίστηκε σέ μητροπολίτη Περιθεωρίου, βυζαντινή πόλη πού βρισκόταν στό μυχό τῆς λίμνης Βιστωνίδος, στήν ὁποία ἡ μονή Βατοπαιδίου τήν ἴδια χρονική περίοδο διατηροῦσε (καί διατηρεῖ ἀκόμη καί σήμερα) μετόχι. Ὡς ἅγιος κατατάχθηκε στό ἁγιολόγιο τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας τόν Ἀπρίλιο τοῦ ἔτους 2000, μέ Συνοδική Πράξη τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου.

Ὡς ἁγιολόγος ὁ ἅγιος Θεοφάνης βασίζεται ἐν μέρει  στό Βίο πού συνέταξε ὁ μαθητής τοῦ ὁσίου Μαξίμου, ὅσιος Νήφων ὁ Ἀθωνίτης δίνει ὅμως περισσότερο χῶρο στά βιογραφικά γεγονότα τοῦ ὁσίου Μαξίμου, γιά τά ὁποῖα μᾶς ἐφοδιάζει μέ περισσότερες πληροφορίες· πληροφορίες οἱ ὁποῖες ἀρκετές φορές ἀπουσιάζουν ἀπό τόν ἀρχαιότερο Βίο, ὅπως γιά παράδειγμα, ὁ διάλογος τοῦ Ὁσίου μέ τόν ὅσιο Γρηγόριο Σιναΐτη καί ἡ διδασκαλία τοῦ Ὁσίου. Ὁ ἅγιος Θεοφάνης ἐπαναλαμβάνει ὅλα τά θαύματα τοῦ ὁσίου Μαξίμου πού ἀναφέρει ὁ ὅσιος Νήφων, ἐπισυνάπτοντας δύο ἐπιπλέον.

Ὁ ἅγιος Θεοφάνης, τονίζει μέ ἔμφαση μιά ἄλλη διάσταση τῆς προσωπικότητας τοῦ ὁσίου Μαξίμου· τήν διά Χριστόν σαλότητά του. Γι’ αὐτόν, ἡ πορεία τοῦ Ὁσίου πρός τήν ἁγιότητα συνίσταται στήν καλλιέργεια τῆς σαλότητας, συνοδευόμενη ἀπό τήν ταπείνωση καί τήν ἄρνηση τῆς μάταιης δόξας. Στόν ὑπό τοῦ ἁγίου Θεοφάνους Βίο, αὐτή ἡ ἰδιόμορφη ἄσκηση διαποτίζει τίς περισσότερες ἀπό τίς πτυχές τῆς ζωῆς τοῦ ὁσίου Μαξίμου, ἀπό τά νεανικά χρόνια στήν πατρίδα του, τή διαμονή του στήν Κωνσταντινούπολη καί τήν κοινοβιακή του ζωή στή Μεγίστη Λαύρα ὥς τήν κακή γνώμη τοῦ ἡλικιωμένου μοναχοῦ ὅτι ὁ Ὅσιος πλανήθηκε, ὅταν ἐκεῖνος τοῦ ἐξιστόρησε τίς θεῖες του ἐμπειρίες στήν κορυφή τοῦ Ἄθω. Ἄλλωστε γιά ὅλ’ αὐτά «καὶ ἀπλανὴς ὤν πεπλανημένος ἐλέγετο, καὶ σὺν αὐτῷ καὶ Καψοκαλύβης λέγεσθαι προσετέθη αὐτῷ παρὰ τοῖς γεώφροσιν, μὴ ὁρῶντες τὴν ἐν αὐτῷ θείαν χάριν τοῦ πνεύματος τὴν φωταυγῆ, τὴν σκέπουσαν ὡς σκηνὴν αὐτῷ θείαν οὐράνιον καὶ γλυκαίνουσαν, καὶ τὴν δροσίζουσαν αὐτὸν ἐλπίδαν καὶ προσευχὴν τὴν ἀένναον πάντοτε». Ἀκόμη καί ὁ ἄκρος ἀναχωρητισμός τοῦ Ὁσίου στίς ἀπρόσιτες ‘‘ἐρήμους’’ τοῦ Ἄθω, καθώς καί ἡ ἀπουσία μόνιμης κατοικίας, θεωροῦνται ἀπό τό Θεοφάνη ὡς μία ἀκόμη ὄψη τῆς διά Χριστόν σαλότητάς του. Τόν σαλό ἄλλωστε δέν ἔπαψε νά παριστάνει οὔτε καί κατά τή συνάντησή του μέ τόν ὅσιο Γρηγόριο τό Σιναΐτη (στήν ἀρχή τουλάχιστον τοῦ περίφημου διαλόγου τους). Θά μπορούσαμε νά ποῦμε ὅτι ὁλόκληρη ἡ διήγηση τοῦ  Θεοφάνη (μέ τή σαφή ἄλλωστε παραπομπή του στόν ἅγιο Ἀνδρέα τόν διά Χριστόν σαλό) μᾶς παρουσιάζει τόν ὅσιο Μάξιμο ὡς νέο παράδειγμα τοῦ ‘‘διά Χριστόν σαλοῦ’’ τύπου ἁγιότητας, ἄγνωστο ἐν πολλοῖς στόν Ἄθω τοῦ 14ου αἰ., ἐάν βέβαια ἐξαιρέσουμε τόν ὅσιο Σάββα τό Νέο, στόν ὁποῖο θά ἀναφερθοῦμε παρακάτω.

Ἕνα ἐπιπλέον στοιχεῖο ἀπό τή ζωή τοῦ ὁσίου Μαξίμου πού τονίζεται ἰδιαίτερα συχνά καί μέ ἔμφαση ἀπό τόν ἅγιο Θεοφάνη (καί σέ ἀντίθεση μέ τήν ἀπουσία του στό Βίο πού συνέθεσε ὁ ὅσιος Νήφων), εἶναι τόσο ἡ ξεχωριστή τιμή πού προσέδιδε ὁ Ὅσιος στό ἱερό πρόσωπο τῆς Θεοτόκου ὅσο καί ἡ προστασία καί οἱ θεῖες ἐμπειρίες πού ἐκείνη τοῦ ἀντιδώρησε. Καθοριστικοί σταθμοί τῆς σωτήριας ὁδοιπορίας τοῦ Ὁσίου ἀποδίδονται στό Βίο στή θαυμαστή ἐπέμβαση τῆς Θεομήτορος: ἡ παραμονή τοῦ Ὁσίου γιά μεγάλο διάστημα σέ θεομητορικούς ναούς τῆς πατρίδας του, τῆς Ὁδηγήτριας καί τῶν Βλαχερνῶνστήν Κωνσταντινούπολη, ἡ διακονία του στό ναό τοῦ  Εὐαγγελισμοῦ (καθολικό) στή Λαύρα, ἡ θαυμαστή ἐμφάνισή της στήν κορυφή τοῦ Ἄθω, τό δῶρο τῆς νοερᾶς προσευχῆς στόν Ὅσιο ἀπό αὐτήν.

Ἐξίσου ὅμως σημαντικό στοχεῖο πού χρωματίζει ἰδιαίτερα τό πορτρέτο τοῦ ὁσίου Μαξίμου, ὅπως αὐτό φιλοτεχνήθηκε ἀπό τόν Θεοφάνη, εἶναι ἡ ἡσυχαστική διάσταση τοῦ Ὁσίου, ὅπως αὐτή ἐκδιπλώνεται μέσα κυρίως ἀπό τόν διάλογο τοῦ Ὁσίου μέ τόν ὅσιο Γρηγόριο τό Σιναΐτη, στό ἐρημικό Κελλί τοῦ δεύτερου.

Τέλος, θά πρέπει νά ὑπογραμμίσουμε τίς ἐκτενεῖς διδαχές τοῦ Ὁσίου, τόσο σέ μοναχούς ὅσο καί σέ λαϊκούς, πού προβάλλονται μέσα ἀπό τό ἁγιολογικό αὐτό κείμενο τοῦ ἁγίου Θεοφάνη· κάτι πού δέν βρίσκει τό ἀντίστοιχό του στό Βίο πού συνέταξε ὁ μαθητής τοῦ Ὁσίου, ὅσιος Νήφων, ἐνῶ παρουσιάζεται σέ ἐκτενέστερη μορφή στό Βίο πού συνέταξε ὁ ἱερομόναχος Ἰωαννίκιος Κόχιλας.

Τό σημαντικό αὐτό ἁγιολογικό ἔργο τοῦ ἁγίου Θεοφάνους γνώρισε τρεῖς μεταφράσεις (παραφράσεις) στήν ἁπλούστερη ἑλληνική: α) τήν ὑπό Διονυσίου ἱερομονάχου (τήν ἐκδώσαμε πολύ πρόσφατα ἐμεῖς, Ὅσιος Μάξιμος ὁ Καυσοκαλύβης. Ἁγιολογία-Ὑμνογραφία-Τέχνη. Συμβολή στή μελέτη τοῦ ἁγιορειτικοῦ μοναχισμοῦ κατά τόν 14ο αἰ., Θεσσαλονίκη 2010), ἡ ὁποία εἶχε πολύ μεγάλη ἀπήχηση στόν ἁγιορειτικό κόσμο β) τήν ὑπό τοῦ ὁσίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου (Νέον Ἐκλόγιον, Βενετία 1803) καί γ) τήν ὑπό τοῦ μοναχοῦ Ἰακώβου Νεασκητιώτου (παραμένει ἀνέκδοτη).

Ὁλοκληρώνοντας αὐτή μας τήν ἀναφορά στήν διαπρεπή αὐτή προσωπικότητα τοῦ Ἁγιορειτικοῦ μοναχισμοῦ, θά πρέπει νά ἀναφέρουμε ὅτι ἀνάμεσα στίς ὑψηλές ἐπισκέψεις πού δέχθηκε ὁ  ὅσιος Μάξιμος στήν ἀσκητική του καλύβη, εἶναι μετά τῶν αὐτοκρατόρων Ἰ­ω­άν­νη Ε΄ Πα­λαι­ο­λό­γου (1341-1391) καί Ἰ­ω­άν­νη ΣΤ΄ Καν­τα­κου­ζη­νοῦ (1347-1352) αθώς καί τοῦ Πα­τριά­ρχη Κων­σταν­τι­νου­πό­λε­ως ἁγίου Καλ­λίστου Α΄ (1350-1354 καί 1355-1356), καί ἡ ἐπίσκεψη ἑνός ἐπίσημου προσώπου ἀπό τή Θράκη· τοῦ ἀρχιερέως Τραϊανουπόλεως, Ρωμαϊκῆς κτήσεως τοῦ  αὐτοκράτορος Τραϊανοῦ, παρά τόν ποταμό Ἔβρο.

Ἄν καί στό Βίο δέν ἀναφέρεται τό ὄνομά του, ὁ ἀρχιερέας πού ἐπισκέφθηκε τόν ὅσιο Μάξιμο θά πρέπει νά ταυτιστεῖ μέ τόν Τραϊανουπόλεως Γερμανό, πού ὑπέγραψε στόν ‘‘Συνοδικό τρίτο Τόμο κατά Βαρλαάμ καί Ἀκινδύνου’’ τό 1351. Ἀπό τόν Βίο τοῦ ὁσίου Μαξίμου δέν προκύπτει πότε αὐτός δέχθηκε τήν ἀρχιερατική ἐπίσκεψη. Σέ σιγγίλιο ὅμως τοῦ πατριάρχου ἁγίου Καλλίστου Α΄, τοῦ ἔτους 1358 ὑπέρ τῆς μονῆς Ἰβήρων, τό ὁποῖο ἐκδόθηκε γιά τό ζήτημα τῶν Γεωργιανῶν μοναχῶν, ἀναφέρεται ὅτι ὁ Γερμανός ὄχι μόνο παρέστη στή Σύναξη τοῦ Πρωτάτου ἀλλά καί ὑπέγραψε τήν Πράξη, μαζί μέ τούς ἐπισκόπους Ἱερισσοῦ καί Αἴνου. Μποροῦμε λοιπόν νά χρονολογήσουμε τήν ἐπίσκεψή του αὐτή στόν ὅσιο Μάξιμο, τήν περίοδο 1351-1358. Ὁ Γερμανός, ἐπειδή ἀπό τό 1347 εἶχε ἀναχωρήσει ἀπό τήν ἔδρα του λόγω τῶν ‘‘βαρβαρικῶν ἐπιδρομῶν’’, ἔλαβε ἀπό τόν πατριάρχη Ἰσίδωρο, τήν ἄδεια νά ἔχει ὡς ἔδρα τήν Μοσυνόπολη. Ὁ Γερμανός ἦταν ὁ τελευταῖος ἱεράρχης Τραϊανουπόλεως, πρίν τήν κατάληψή της ἀπό τούς Τούρκους καί τήν ὁλοκληρωτική ἐρήμωσή της. Σύμφωνα μέ ἀναφορά σέ Πράξη τοῦ 1353 τοῦ ἁγίου Καλλίστου Α΄ πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως, ὁ Γερμανός γεννήθηκε στήν Κωνσταντινούπολη. Τό 1365 ὁ πατριάρχης ἅγιος Φιλόθεος Κόκκινος μετέθεσε αὐτόν στήν ἐπισκοπή Λακεδαίμονος, στό Δεσποτᾶτο τοῦ Μωρ)

 (*) Ὁλόκληρη ἡ μελέτη τοῦ μοναχοῦ Παταπίου Καυσοκαλυβίτου:  «Ἁγιορειτικές ὁσιακές μορφές στή Θράκη τοῦ 14ου αἰ.», δημοσιεύθηκε στά Πρακτικά τοῦ 4^ου Διεθνοῦς Συμποσίου Θρακικῶν Σπουδῶν: Βυζαντινή Θράκη. Μαρτυρίες καί Κατάλοιπα. Κομοτηνή, 18-22 Ἀπριλίου 2007, στό: Byzantinsche Farschulngen 300 XXX (2011), σσ. 277-326, πίνακες 801-807.