Ο άγιος Θεόληπτος μία ζωντανή μαρτυρία και διακονία της μακραίωνης εμπειρικής θεολογίας Ηλίας Λιαμής, δρ. Θεολογίας, Καθηγητής Μουσικής

Ως μητροπολίτης Φιλαδελφείας, ο άγιος Θεόληπτος υπήρξε μέχρι του θανάτου του η κεφαλή της πόλεως, κεφαλή όχι μόνο εκκλησιαστική, αλλά ενίοτε και δικαστική [17], πολιτική [18], ακόμη και στρατιωτική [19]. Από όσα έργα του διασώθηκαν μπορούμε να σκιαγραφήσουμε την φωτισμένη πνευματική καθοδήγηση που άσκησε ως ποιμένας. Παραλλήλως, ο Νικηφόρος Χούμνος ομιλεί για μία πολύπλευρη και συστηματική κοινωνική δράση, με σκοπό τήν δικαιότερη κατανομή των αγαθών και την ανακούφιση των απόρων [20].

Οι ραγδαίες εξελίξεις σε συνδυασμό με την πολιτική και εκκλησιαστική αστάθεια του Βυζαντινού κράτους κλόνισαν την εμπιστοσύνη του λαού προς την επίσημη εξουσία της Κωνσταντινουπόλεως και τον συσπείρωσαν γύρω από την χαρισματική προσωπικότητα του ιεράρχη, τον οποίον κατέστησαν έσχατο κριτή σε οποιαδήποτε διένεξη [21]. Σταδιακά αναλαμβάνει το έργο της άμυνας της πόλεως, καθώς οι πολιορκίες διαδέχονται η μία την άλλη [22]. Οι μαρτυρίες οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η προσπάθειά του πέτυχε [23]. Έφτασε μάλιστα στο σημείο να διακινδυνεύσει την ζωή του για την σωτηρία της πόλεως, παραδίδοντας τον εαυτό του όμηρο στους πολιορκητές [24].

Η αφοσίωση του λαού της Φιλαδελφείας προς το πρόσωπό του εκδηλώθηκε με την εμπιστοσύνη που τον περιέβαλε, όταν αποφάσισε να διακόψει την επικοινωνία με το Πατριαρχείο της Κωνσταντινουπόλεως, εξαιτίας των συμβιβασμών που έγιναν, προκειμένου να αρθεί το σχίσμα των Αρσενιατών [25]. Δίνοντας προτεραιότητα στην «ακρίβεια» της εκκλησιαστικής τάξεως παρά στην «οικονομία», βάσει της οποίας κινήθηκαν οι πολιτικοί και εκκλησιαστικοί κύκλοι της Κωνσταντινουπόλεως, αρνήθηκε να επιδοκιμάσει τις επιλογές του Πατριαρχείου [26]. Από δύο ομιλίες του προς τον λαό της Φιλαδελφείας σχετικά με τους αποσχιζομένους από το σώμα της Εκκλησίας [27], φαίνεται να κατηγορεί τους Αρσενιάτες για πολύ σοβαρότερα θέματα από απλές διαφωνίες σέ ζητήματα εκκλησιαστικής αρχής. Εκτός των κατηγοριών που τους προσάπτει, σχετικά με το ήθος και την συμπεριφορά τους, καταλογίζει σε αυτούς και ευθυνες συγχύσεως και σχισμάτων [28]. Ήδη από το 1298 η αντίθεση του αγίου Θεολήπτου προς τους Αρσενιάτες είχε εκδηλωθεί στη σύγκρουση του με τον στρατηγό Ιωάννη Ταρχανειώτη, ο οποίος ήταν επικεφαλής ομάδας Αρσενιατών [29]. Η επίσημη όμως διάσπαση μεταξύ Πατριαρχείου και αγίου Θεολήπτου συντελείται το 1310, όταν τον θρόνο καταλαμβάνει ο Νήφων (1310-1314). Το όνομα του Πατριάρχη παύει να μνημονεύεται στις εκκλησίες της Φιλαδελφείας. Μία ελάχιστη μειοψηφία εναντιώθηκε σε αυτήν την τακτική [30]. Μπροστά σέ αυτές τις εξελίξεις η Κωνσταντινούπολη δεν αντέδρασε δυναμικά. Από τη μία ο σεβασμός προς το πρόσωπό του και από την άλλη η επίγνωση ότι η άμυνα της πόλεως θα επηρεαζόταν από μία οξεία αντιπαράθεση, υπαγόρευσαν μία μετριοπαθή αντιμετώπιση της καταστάσεως. Αυτό αποδεικνύεται από το γεγονός, ότι ποτέ δεν αμφισβητήθηκε το κύρος των πράξεων του αγίου Θεολήπτου ως επισκόπου [31]. Αλλά και η δική του στάση είναι χαρακτηριστική της αμοιβαίας ηπιότητας που επικράτησε: Ενώ οι διαφωνίες δεν έχουν ακόμη εξαλειφθεί, ο άγιος Θεόληπτος μετέχει στην ενδημούσα σύνοδο (Σεπτέμβριος 1317-Αύγουστος 1318) χωρίς η συμμετοχή του να εμποδιστεί. Η διάσταση αυτή είχε διάρκεια δέκα ετών και το χάσμα γεφυρώθηκε μετά την αποχώρηση του Πατριάρχη Ιωάννου του Γλυκέος (1319).

Ο άγιος Θεόληπτος εδίδαξε στον άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά τον Ησυχασμό [32], πράγμα το οποίον είναι πιθανόν να συνέβη κατ’ αυτήν ακριβώς την περίοδο της παραμονής του στην Κωνσταντινούπολη [33]. Ο άγιος Γρηγόριος είναι ένα από τα πολλά πνευματικά τέκνα του αγίου Θεολήπτου [34], μεταξύ των οποίων και η Ειρήνη Χούμναινα Παλαιολογίνα, κόρη του Νικηφόρου Χούμνου, η οποία εκάρη από αυτόν μοναχή το 1307 με το όνομα Ευλογία [35].

Ως «ανήρ ου μόνον αρεταίς παντοίαις κοσμούμενος και πάσαν αιδώ τοις εντυγχάνουσι προπέμπων, αλλά και βαθείαν αύλακα διά φρενός καρπούμενος»[36] διαδραματίζει ρόλο καθοριστικό στη διένεξη Ανδρονίκου Β΄ και Ανδρονίκου Γ΄ και συμβάλλει σε μία προσωρινή ειρήνευση. Και σε αυτήν την περίσταση ενεργεί με θάρρος και αποτελεσματικότητα [37].

Ο θάνατος [38] τον βρίσκει εξαντλημένο από πολυήμερη ασθένεια τους τελευταίους μήνες του 1322. Την αναγγελία του τέλους του ακολουθεί πρωτοφανής πάνδημος θρήνος [39], γεγονός ενδεικτικό και αυτό της βαθιάς επιδράσεως που άσκησε η παρουσία του στις ψυχές των ανθρώπων που γεύθηκαν την άοκνη μέριμνά του στη διάρκεια των σαράντα ετών που υπήρξε ποιμενάρχης τους.

Ο άγιος Θεόληπτος άφησε έργα ποιμαντικού χαρακτήρα, μετασχηματίζοντας καταρχήν στον ίδιο του τον εαυτό μία μακραίωνη εμπειρική θεολογία σε ζωντανή μαρτυρία και διακονία. Εικονίζει έτσι ολόκληρη την Εκκλησία να επιστρέφει στις ρίζες της, για να μπορέσει να μεταβάλει το επερχόμενο τέλος σε νέα αρχή.